Ból zatok - przyczyny, objawy, badania obrazowe

Przeczytaj, dlaczego zatoki bolą, jak diagnozuje się przyczyny tego problemu i jak można go rozwiązać na własną rękę (a kiedy lepiej zdać się na specjalistę).

Zatoki przynosowe, potocznie zwane po prostu zatokami, to znajdujące się w przodzie czaszki jamy wyścielone błoną śluzową i wypełniane powietrzem przy każdym oddechu. Kiedy w ich obrębie pojawia się ból, trudno na czymkolwiek się skoncentrować. Chory, mimo iż niekoniecznie senny czy gorączkujący, często ma ochotę tylko położyć się z zamkniętymi oczami – to jednak wcale nie pomaga. Poznaj lepsze sposoby radzenia sobie z bólem zatok, czytając poniższy artykuł.

Z tekstu dowiesz się m. in.:

• po co człowiekowi zatoki,
• dlaczego zatoki bolą,
• jakie czynniki ryzyka zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia dolegliwości bólowych w obrębie zatok,
• jak objawia się ból zatok,
• jak diagnozuje się schorzenia zatok,
• jakie badania obrazowe można wykonać w kontekście bólu zatok,
• jak leczy się bóle zatokowe,
• co można zrobić samemu, aby zatokowy ból głowy ustąpił – a kiedy lepiej iść do lekarza,
• jakie mogą być następstwa nieleczonego bólu zatok.

Funkcje zatok przynosowych

Naukowcy nie są do końca zgodni, po co dokładnie nam są zatoki i dlaczego u ludzi występują w takim dokładnie kształcie, ale istnieje na ten temat co najmniej kilka uzupełniających się teorii. Jedna z nich głosi, że dzięki pustym przestrzeniom w czaszce ta ostatnia stanowi mniejsze obciążenie dla kręgosłupa. Inna – że zabezpieczają mózg przed urazami jak swoiste poduszki powietrzne.

Niektórzy badacze podkreślają też rolę zatok w mówieniu: z jednej strony pełniąc funkcję pudeł rezonansowych, zwiększają nośność naszego głosu i krzyku, a z drugiej sprawiają (poprzez niwelację drgań), że dźwięki te nie męczą ani nie ogłuszają osoby, która je wydaje. Istnieją również badacze przypisujący zatokom duże znaczenie w regulacji temperatury i ciśnienia w czaszce i gałkach ocznych.

Bodaj najważniejszym powodem, dla którego człowiek wyposażony jest w zatoki, zdaje się jednak ochrona aparatu oddechowego. Dzięki nim mianowicie wdychane przez nos powietrze, zanim trafi do płuc, jest ogrzewane, nawilżane i oczyszczane. Wydzielany w zatokach śluz wychwytuje bowiem z niego kurz, rozmaite pyły i drobnoustroje, neutralizowane następnie przez kwasy w żołądku, dokąd wraz ze śluzem trafiają dzięki rzęskom, czyli falującym mikrowypustkom błony śluzowej. Na co dzień nie zdajemy sobie nawet z tego sprawy, bo u zasadniczo zdrowego człowieka śluz ten jest przezroczysty i bardzo rzadki.

Przyczyny bólu zatok i czynniki ryzyka

Może jednak się zdarzyć, że zgęstnieje lub zrobi się go za dużo i zaczopuje połączenia zatok z nosem zwane ujściami. O co wcale nietrudno, zważywszy na specyficzną budowę tych struktur – wynikającą zapewne z niektórych wymienionych wyżej zadań przypuszczalnie realizowanych przez zatoki u Homo sapiens (inne gatunki ssaków również mają zatoki przynosowe, ale podobne problemy prawie w ogóle ich nie dotyczą!). Nagromadzenie zaś wydzieliny i związane z nim zaburzenia cyrkulacji powietrza w zatokach wywołują wzrost ciśnienia, będący przyczyną dolegliwości bólowych.

Co gorsza, są to jednocześnie doskonałe warunki do namnażania się wirusów lub bakterii, którego skutkiem może być obrzęk błony śluzowej oraz dodatkowe zagęszczenie samego śluzu, a w efekcie… jeszcze większa niedrożność ujść zatok. Stan taki nazywany jest zapaleniem zatok, jego rozwojowi sprzyjają natomiast:

• wady wrodzone – np. krzywa przegroda nosowa, przerost lub nieprawidłowa budowa małżowin nosowych (wewnętrznych struktur nosa), anatomiczne zwężenia ujść zatok;
• choroby genetyczne, w których ruchomość rzęsek jest upośledzona – ujawniające się najczęściej w dzieciństwie;
• nieżyt naczyniowo-ruchowy – kiedy to wyściełająca nos i zatoki błona śluzowa nie funkcjonuje prawidłowo;
• nierozpoznana lub niewłaściwie leczona alergia wziewna – obrzęk błony śluzowej jest tu spowodowany przez kontakt osoby uczulonej z alergenami (takimi jak sierść zwierząt, pyłki roślin, roztocza, kurz, pleśnie czy związki chemiczne uwalniane z mebli lub farb);
• ropnie, zgrubienia błony śluzowej, tworzące się na niej polipy lub torbiele;
• guzy nowotworowe – aczkolwiek należy podkreślić, że rzadko atakują zatoki (w mniej niż 1 proc. wszystkich przypadków zachorowań na raka);
• urazy mechaniczne – np. uderzenie w nos, które prowadzi do obrzęku, albo urazy twarzoczaszki skutkujące przemieszczeniem do zatok fragmentów tkanki chrzęstnej lub kostnej;
• choroby zębów – np. próchnica, która może rozprzestrzenić się na sąsiadujące z nią zatoki;
• ziarniniakowatość Wegenera – choroba reumatyczna, w przebiegu której zapaleniu ulegają naczynia krwionośne dróg oddechowych;
• zanieczyszczenia powietrza podrażniające błonę śluzową – jak dym papierosowy;
• obniżenie odporności – chociażby wskutek zmiany diety (np. zmniejszenia ilości świeżych owoców i warzyw w jesienno-zimowym jadłospisie) czy zmian hormonalnych;
• chłodna pora roku – kiedy to częściej spotykamy osoby przeziębione i doświadczamy gwałtownych zmian temperatur (wchodząc z mrozu do ciepłego wnętrza albo odwrotnie), w powietrzu na zewnątrz jest więcej smogu, a to w ogrzewanych pomieszczeniach jest przesuszone (co sprawia, że błona śluzowa nosa i zatok też się przesusza, tym samym stając się bardziej podatną na przenikanie drobnoustrojów).

Zapalenie zatok to najczęstszy powód, dla którego w ich obrębie pojawia się ból. Trzeba jednak pamiętać, że do wystąpienia tego rodzaju dolegliwości czasem wystarczy samo zaburzenie ciśnienia w zatokach wskutek urazu, obecności jakiejś przeszkody mechanicznej zwężającej ich ujście (np. polipa) czy alergicznego obrzęku błony śluzowej – nawet jeśli nie towarzyszy im infekcja.

Objawy bólu zatok

Najpewniej właśnie brak świadomości tego faktu sprawia, że zatokowe bóle głowy bywają mylone z bólami migrenowymi czy ciśnieniowymi. Niektórzy specjaliści szacują, że nawet 7 na 10 osób skarżących się na migreny w rzeczywistości doświadcza problemów z zatokami! Zdarza się też niekiedy – aczkolwiek dużo rzadziej – że ból zatok brany jest za… ból zęba. Należy bowiem zdawać sobie sprawę, że różne rodzaje zatok zlokalizowane są parami w różnych miejscach twarzoczaszki i nie zawsze bolą wszystkie naraz.

Ból w okolicy czoła i oczodołów świadczy zwykle o zajęciu zatok czołowych. Za ból opisywany jako ból twarzy, nosa lub oka odpowiadać mogą zatoki sitowe (położone u nasady nosa). Jeśli chodzi o ból skroni lub w tyle głowy, promieniujący nieraz do policzka i ucha, to jego przyczyn szukać warto w jednej lub obu zatokach klinowych. Wspomniany „ból zęba”, ale też policzków tudzież kości policzkowych, wywoływany bywa z kolei przez schorzenia zatok szczękowych.

Pacjenci cierpiący na bóle zatokowe, mówiąc o swoich dolegliwościach, używają określeń takich jak: przeszywające/świdrujące, pulsujące/tętniące, rozpierające, tępe. Bóle zatok mogą promieniować do innych części głowy (a nawet do szyi) i nasilać się pod wpływem dotyku, podczas kaszlu, dmuchania nosa czy wysiłku fizycznego, przy nagłej zmianie temperatury lub pozycji ciała, a także w godzinach porannych, wskutek zagęszczenia śluzu i gromadzenia się go w jednym miejscu po długim leżeniu.

Jeśli oprócz bolących zatok pojawiają się symptomy takie jak:

• podwyższona temperatura ciała;
• katar;
• uczucie spływania wydzieliny po tylnej stronie gardła;
• kaszel (wywołany tymże spływaniem), zwłaszcza w nocy lub po wypoczynku w ciągu dnia;
• uczucie ogólnego rozbicia;
• zatkany nos;
• zaburzenia węchu;
• przykry zapach z ust;
• wrażenie zatkania lub rozpierania w uszach,

najpewniej doszło do zapalenia zatok. Nawet jeśli zaś bóle głowy takie jak przedstawione wyżej występują bez towarzyszenia wymienionych objawów, to wciąż bardzo dobrym pomysłem będzie sprawdzenie, czy z zatokami aby wszystko na pewno w porządku.

Diagnostyka bólu zatok

Specjalistą, do którego należy się w tym celu wybrać – i do którego kieruje podejrzewający problemy z zatokami lekarz pierwszego kontaktu – jest laryngolog. Podczas wizyty przeprowadza on wywiad z pacjentem oraz badanie palpacyjne twarzy i szyi służące sprawdzeniu, czy i gdzie ewentualnie znajdują się miejsca nasilenia bólu pod wpływem dotyku. Oprócz tego wykonana zostanie rynoskopia, czyli ogląd wnętrza nosa i zatok przy użyciu odpowiedniego wziernika i lampy czołowej. W ten sposób wykryć da się choćby polipy lub ślady stanu zapalnego na błonie śluzowej, a także ocenić zalegającą wydzielinę. Lekarz może ponadto pobrać próbkę tej ostatniej i przekazać ją do analizy w laboratorium, by uzyskać odpowiedź na pytanie, czy stan zapalny wywołały wirusy, bakterie, czy grzyby. Może też zlecić testy alergologiczne.

Warto wiedzieć
Grzybicze zapalenie zatok bywa skutkiem ubocznym chemio-, radio- lub antybiotykoterapii, a także niewłaściwie przeprowadzonego leczenia korzeni zębowych. Pojawia się też niekiedy w przebiegu cukrzycy oraz u osób z upośledzoną odpornością (np. chorych na AIDS albo po przeszczepach).

Ból zatok – badania obrazowe

Wstępną diagnostykę bólu zatok często uzupełnia się badaniami obrazowymi. Należą do nich przede wszystkim:

• RTG zatok – procedura szybka, prosta i tania, więc wciąż jeszcze przez wielu lekarzy zlecana jako pierwsza, co w wielu przypadkach zresztą w zupełności wystarcza do wykrycia m. in. zgrubień błony śluzowej, polipów, ropni, torbieli, ciał obcych, ognisk nowotworowych czy płynu w zatokach;
• tomografia komputerowa zatok – znacznie bardziej precyzyjna niż rentgen, kiedyś wykonywana więc głównie po to, by rozwiać wątpliwości, z którymi sobie nie poradził, ale obecnie coraz częściej go wręcz zastępująca, zwłaszcza od czasu wynalezienia tzw. tomografii stożkowej (ang. cone beam computer tomography, CBCT), która to technologia pozwala uzyskać wysokiej jakości obrazy przy użyciu niewielkich, porównywalnych ze zwykłym RTG dawek promieniowania;
• rezonans magnetyczny zatok – co najmniej równie dokładny jak tomografia, ale że nie używa się w nim szkodliwego promieniowania jonizującego, w przeciwieństwie do niej może być wykonywany nawet u kobiet w ciąży, i to bez skierowania (w prywatnych placówkach). Przeciwwskazaniem jest za to obecność w ciele metalowych obiektów i urządzeń, takich jak implant ślimakowy czy rozrusznik serca.

Popularne badanie obrazowe, jakim jest USG, nie znajduje zastosowania w kontekście bólu zatok, ponieważ wykorzystywane w nim fale ultradźwiękowe nie przenikają przez kości, w których przecież zatoki się znajdują. Trzy wymienione techniki obrazowania – czyli RTG, tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny – to na szczęście nawet więcej niż trzeba, aby poprawnie diagnozować schorzenia zatok. Co więcej, badania te nie tylko służą ustalaniu źródeł problemu, ale też pozwalają lepiej przygotować się do przeprowadzenia ewentualnej operacji, jak również monitorować postępy leczenia owych schorzeń.

Leczenie bólu zatok

Skuteczność terapii zależy przede wszystkim od tego, czy postawiono właściwe rozpoznanie. Jeśli przyczyną bólu zatok jest ich wirusowe zapalenie, chorobę leczy się objawowo, stosując leki przeciwzapalne, rozrzedzające wydzielinę (tzw. mukolityczne) i obkurczające śluzówkę – przyjmowane doustnie lub w formie kropli bądź spreju do nosa. Zakażenie bakteryjne wymaga podania antybiotyków. Kuracja w tym przypadku trwa zwykle 10-14 dni i należy ją doprowadzić do końca, nawet jeśli dolegliwości ustąpią wcześniej. Gdyby zaś poprawa w ogóle nie nastąpiła, po tygodniu zwykle zmienia się antybiotyk na inny.

Jeśli zatoki bolą w związku z alergią, pacjent powinien przyjmować z kolei leki przeciwhistaminowe lub donosowe glikokortykosteroidy. Te ostatnie stosuje się również w przewlekłym, tj. trwającym dłużej niż 12 tygodni zapaleniu zatok. Jeśli lekarz stwierdzi infekcję grzybiczą, oprócz odpowiednich preparatów zaleci też prawdopodobnie leczenie operacyjne. Bywa ono konieczne ponadto przy przewlekłych, opornych na leki lub często nawracających zapaleniach, które wymagają zazwyczaj chirurgicznego udrożnienia ujść zatok. Zabiegi obecnie przeprowadza się głównie endoskopowo, wprowadzając przez nos specjalny wziernik wyposażony w miniaturowe narzędzia, źródło światła i kamerę przekazującą w czasie rzeczywistym obraz z wnętrza ciała na ekran.

Punkcja zatok
Kiedy w zatokach zgromadzi się ropna wydzielina, czasem jedynym sposobem jej usunięcia jest tzw. punkcja, czyli zabieg polegający na przepłukaniu zatoki roztworem soli fizjologicznej bądź odpowiedniego leku lub na odessaniu ropy przy użyciu specjalnej kaniuli.

Domowe sposoby na ból zatok

Zapalenie i ból zatok można spróbować początkowo leczyć także na własną rękę. Działania, jakie dobrze jest wówczas podjąć, obejmują m. in.:

• stosowanie dostępnych bez recepty środków przeciwzapalnych i obkurczających błonę śluzową – trzeba jednak pamiętać, aby zwłaszcza tych donosowych nie używać dłużej niż przez 5-7 dni, bo śluzówka może uzależnić się od ich działania, co spowoduje nawrót obrzęku po ustaniu kuracji;
• inhalacje – do nawilżenia śluzówki, udrożnienia zatok i rozrzedzenia zalegającej w nich wydzieliny wystarczy gorąca woda, choć można do niej dodać sól lub olejki eteryczne o antyseptycznych właściwościach (np. eukaliptusowy, lawendowy czy z drzewka herbacianego). Jeśli ktoś nie chce siedzieć nad parującą miską z ręcznikiem na głowie, może zaopatrzyć się w aptece w specjalny inhalator maskowy;
• nawilżanie błony śluzowej nosa – np. roztworem soli fizjologicznej – oraz utrzymywanie odpowiedniej wilgotności powietrza w pomieszczeniach (zwłaszcza w sezonie grzewczym);
• płukanie zatok – roztworem wody morskiej, soli fizjologicznej lub wody destylowanej, przy użyciu dostępnej w aptece gruszki do nosa lub dedykowanego urządzenia do oczyszczania zatok w domu. Niewskazane przy zapaleniu ucha czy krzywej przegrodzie nosowej;
• ciepłe okłady w bolących miejscach – wystarczy zwilżony gorącą wodą ręcznik;
• przyjmowanie dużych ilości płynów – również wspomaga rozrzedzanie śluzu (o ile owe płyny nie mają właściwości odwadniających, jak alkohol czy kawa).

Jeśli to nie pomaga i po 7-10 dniach dolegliwości nie ustąpiły albo wręcz się nasiliły, koniecznie należy udać się do lekarza, bo być może potrzebny jest antybiotyk. Do specjalisty warto zgłosić się także wtedy, gdy ostre zapalenie często (nawet kilka razy w roku) nawraca oraz oczywiście w celu zbadania przyczyny uciążliwych, regularnie występujących zatokowych bólów głowy.

Problemy z zatokami – możliwe powikłania

Nie wolno zapomnieć, że nieleczone lub leczone niewłaściwie tzw. ostre, czyli trwające do kilku tygodni zapalenie zatok może przejść w znacznie trudniejsze do wyleczenia zapalenie przewlekłe. Co ciekawe, w jego przebiegu ból zatok potrafi w ogóle nie wystąpić. Jeżeli jednak schorzenie to zostanie zlekceważone bądź nieodpowiednio potraktowane, grozi to jeszcze poważniejszymi powikłaniami, takimi jak:

• trwałe zniszczenie błony śluzowej nosa i zatok;
• torbiele zatok;
• zapalenie ucha środkowego – wskutek szerzenia się infekcji;
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ropień mózgu – jw.;
• zapalenie tkanek miękkich oczodołu, ropień oczodołu, obrzęk zapalny powiek;
• zapalenie szpiku kości czołowej;
• zakrzepica zatoki jamistej – gdy w związku z rozprzestrzenianiem się stanu zapalnego w żyłach odprowadzających krew z mózgu pojawiają się skrzepy, co prowadzi do obrzęku tego narządu.

Przeczytaj również: Ból głowy – przyczyny, objawy, badania obrazowe